Омыртқасыз жануарлар даму ерекшелігі
Табиғаттағы кез келген тіршілік иелері белгілі бір табиғи ортада тіршілік етеді. Жеке тірі ағзалардың арғы тегі ғаламшарда миллиондаған жылдар бойы дамып, өз айналасындағы басқа жануарларға, өсімдіктерге, ауа райына, топыраққа, температураға, ауадағы ылғалдылыққа және судың тұздылығына бейімделді. Ал омыртқасыз жануарлардың, яғни жәндіктердің арқа жағында ішкі жағынан бас пен құйрықты жалғастыратын омыртқа жотасы болмайды. Денесі бір жасушадан немесе көп жасушадан құралатын омыртқасыз жануарлар, яғни жәндіктер табиғатта 2 миллионға тарта тұр құрайды деп саналады. Анығырақ айтқавда жәндіктерге біржасушалы қарапайым жәңдіктер, губкалар, ішекқуыстылар, тікентерілілер, былқылдақденелілер, құрттар және буынаяқтылар типті омыртқасыз жануарлар жатады.
Алғашқы тірі ағзалардың пайда болуы және біржасушалы қарапайым жәндіктердің шығу тегі. Ауа қабатында бос оттегі бол-маған жағдайда Жер үстінде тіршіліктің пайда болуы мүмкін екенін ғалымдар дәлелдеуде. Мұндай жағдайда Жерде пайда болған органикалық заттар тотықпай, жинақтала түседі де, суда ең алғашқы сілемейлі түйіршік тәрізді үсақ тірі ағзалар түзіледі. Алғашқы тірі ағзалардың жасушалары ядросыз, вокуольсіз болды деп жорамалданады. Олардың басқа органикалық заттардан айырмашылығы — айналадағы ортадан қоректік затты сіңіріп, өсуге және көбеюге бейім болуы. Эволюция барысында алғашқы тірі ағзалар табиғи сұрыпталу нәтижесінде күрделі құрылысқа ие болып, жасушасында ядросы бар біржасушалы жәндіктер мен қарапайым саңырауқұлақтар пайда болған.
Қарапайымдардың дәл қашан пайда болғаны әзірге нақтылы емес, дегенмен біздің жыл санауымызға дейін 3 миллиард жыл бұрын қарапайымдар түзілді деп есептеледі (яғни кембрий кезеңіне дейін пайда болған). Сөйтіп, қарапайым біржасушалы жәндіктер түйіршік тәрізді өте үсақ тірі ағзалардан түзілген. Қаратайым жәңдіктердің жеке жасушалы және топтасып тіршілік ететін де түрлері бар.
Көпжасушалы жәндік-терге тән қасиет — денесін құрайтын жасушалардың біркелкі мөлшерде болмауы, атқаратын қызметіне қарай тұтас денедегі жасушалардың әр түрлі күрделілікте жинақталып (ұлпа және мүше түзіп) саралануы. Көпжасушалы жәндіктер эволюция барысында топтасып тіршілік ететін біржасушалы қарапайым жәндіктерден пайда болды деп есептеледі. Көпжасушалы жәндіктер біржасушалы қарапайым жәндіктерден (екі қабат жасушалардан құралып, екі қабаты екі түрлі ортада пайда болғандықтан; эволюции сінде табиғи сұрыпталудан әр түрлі қызмет атқару дәрежесіне дейін жетіп, сыртқы қабаттағы жасушалар қозғалып, қорегін қармау және қорғану әрекетін жасаса, ішкі қабаттағы жасушалар асқорыту бағытында бейімделуімен ерекшеленеді.
Көпжасушалы жәндіктердің ең қарапайым құрылыстысы — ішек-қуысты жәндіктер. Ертедегі топтасып тіршілік ететін қарапайым жәндіктердің табиғи сұрыпталу нәтижесінде эволюциялық елеулі жағдайлар әсерінен қарапайымдардан гөрі едәуір күрделі құрылысты ішекқуыстылар пайда болды деп есептеледі. Бұлардың жыныс жасушалары қарапайымдарға ұқсас болғанмен де жасушалары ұлпа дәрежесіне дейш жетілген. Ең төмен сатылы көпжасушалы жәндік губканың қазба қалдығы кембрий кезеңінен белгілі.
Бұл — асқорыту жүйесі ішек-қуыстыларға ұқсас, денесінде бір ғана ауыз тесігі бар, қос симметриялы денесі жасушалардың үш қабатынан құралатын құрттар типі. Эволюция барысында қоректену сипатына байланысты ішегі жойылып, қоректі бүкіл денесімен қорытатын паразит құрттар да кездеседі. Ертедегі ішекқуыстыларға ұқсас су түбінде жылжып қозғалатын құрттар түрлері тіршілік үшін күреске төтеп бере алмай жойылып, табиғи сұрыпталу кезінде жалпақ құрттарға бастама болуы мүмкін деген жорамал бар. Сонымен жалпақ құрттардың арғы тегі денесі қос симметриялы ішекқуысты жәндіктер деп есептеледі.
Жұмыр құрттардың денесі, атынан белгілі болып тұрғандай, көлденең кескенде дөңгелек пішінді болады. Бұларда сонымен қатар екі тесік — ауыз және аналь тесігінің болуы жалпақ құрттардың дене пішінінен негізгі ерекшелігі болып табылады. Жұмыр құрттардың арғы тегі ертеде тіршілік еткен жалпақ құрттар деп есептеледі. Жұмыр құртта дене қуысы болғандықтан, онда ішкі мүшелер орналасады. Бұлар суда да, топы-рақта да тіршілік етеді.
Буылтық құрттар тұщы мен теңізде және жерде мекен етеді. Олардың құрылысы ; құрттардан да күрделі. Буылтық құрттардың денесі көптеген тықтардан тұрады және олардың қанайналым, жүйке жүі бастамасы бар, сондай-ақ денесін көптеген қыдаандар қаптайды. Басқа құрттар тәрізді буылтық құрттар жағдайларының әсерінен табиғи сұрыптау және жұмыр қүрттардан шыққан. Сыртқы дене пішінінде ұқсастық болмағанмен де былқылдакденелілердің ұрығы дами бастаған кезде көпқылтанды құрт-тардың дернәсіліне өте ұқсас болады. Былқылдакденелілер тұщы суларда, теңізде және құрлықта мекендейді.
Буынаяқтылардың арғы тегі қарапайым құрылысты теңіз буылтық құрты деп есептеледі. Ал буылтық құрттар мен буынаяқтылардың аралық формасы — трилобиттер. Трилобиттер бастапқы кембрий кезеңінен белгілі, денесінің әрбір буылтығында бунақталған екі аяғы болады.