Қан тамырларының аурулары

Ауыл шаруашылық малдарының қан тамырларында кездесіп тұратын түрлі аурулардың ішінен жиі кездесетіндері тамырдың әктеніп қатаюы (артериосклероз) мен тамырдың қан ұюынан бекітілуі (тромбоз).
Артерияның әктеніп қатаюы (Arteriosclesis) тамырдың қабырғасында дәнекер ұлпалардың өсіп қалыңдауымен бейнеленеді. Бұл аурудың пайда болуына, көбінесе артериосклероз – тамырдың ішкі қабығына холестериннің (май тәріздес зат) жабысып шорландырып нығыздандыруы себепкер болады.
Себептері. Артерияның әктеніп қатаюының өздігінен пайда болуы сирек кездеседі, егер кездессе онда кәрі малдарда ғана болады. Көп жағдайларда ол дұрыс азықтандырылмағандықтың салдарынан организмдегі зат алмасудың бұзылуынан және індетті, құрт жұқпалы емес басқа да аурулардың асқынып уыттың денеге таралуынан пайда болады. Тамырдың қатаюына себепкер болатын бірде-бір жағдай, тамырдың қызметіне көп уақыт бойы ауыр салмақ түсіру (денеге артық күш түсіру, көп мөлшерде құнарсыз, қомақты азықпен азықтандыру т.б.).
Дамуы. Артериосклероз, малдардың көпшілігінде баяу дамиды. Азғындаудың алдынғы кезегінде тамырдың ішкі қабатында (интима) май қату, жылтыр шеміршектену (гиалин) шіру процестері басымырақ болады да, сонан соң тамыр қабырғаларына дәнекер ұлпалар өсіп кетеді. Ауыр өткен жағдайда, тіпті, тамыр қабырғалары, кальций тұздарының бөлініп шығуына байланысты, әктелініп кетеді. Аталмыш өзгерістер тамыр қабырғаларының серпімділігін төмендетіп, тесіктерін тарылтып қан айналымын қиындатады. Ол артериядағы қысымды көтеріп,жүректің, әсері сол қарыншаның жұмысын күшейтеді. Қан айналымындағы қатты ауытқулар сауыт артериясы (венечная), қолқа және ми тамырлары әктеніп, анық байқалынады. Аталған тамырлардың қабырғаларындағы азғындық өте қатты болғанда, олар жарылып кетіп малдарды аяқ асты өлтіреді немесе шала не толық салдандырады.
Майда тамырлар жарылса, қан құйылады, ал тигізетін зардабы, оның көлемі мен жайылған жеріне байланысты болады. Тамырлардың бәрі бірдей біркелкі дерттенбесе, олардың кей жерлері кеңейіп (аневризм) кетеді де, сол кеңейген жерлері жарылып, өлім-жітімге әкеліп соқтыруы мүмкін. Мәселен, жылқылар делафендиозбен ауырғанда алдыңғы шажырқай артериясы кеңейіп кетеді де организмде қаттырақ салмақ түскенде жарылып кетуі мүмкін.
Өлекседегі өзгерістер. Қан тамырларының қабырғаларына дәнекер ұлпалардың өсуіне байланысты, олар тығыздалынып қалыңданады. Ауыр өткен жағдайда, қан тамырларының қабырғаларының әктелінгені анықталынады. Тамырлар жарылған жағдайларда қан аққан жерлер көрінеді.
Белгілері. Көп жағдайларда ауру баяу дамитын болғандықтан сырт белгілері онша айқын білінбейді. басқа да еске алатын бір жәйт, өнімділігі мол малдардың өмірлері, көбінесе қысқалау болғандықтан, оларда артериосклероздың белгілері толық дамып үлгере алмайды. Әдетте, малдардың өнімділігі, жұмыс істеу қабілеттілігі төмендейді, өрісте жайылып жүрген кездерінде тез шаршағыш келеді. Терілерінің созылғыштық қасиеті нашарлап, жүндерінің әдеттік жылтырауы көмескіленеді. Жүйке – бұлшық ет күш-қуаты, шартты рефлекстері, әсіресе жұмыс істегеннен кейін нашарлайды. Сырт қан тамырларының қабырғалары қатаяды. Жүрек дыбыстарының бірінші үні ұзарады, басыңқы естіледі, ал екінші үні, көбінесе қолқада күшейеді және екпінделінеді. Артериядағы қысым көтеріледі. Мысалы, жылқылар мен сиырларда қысымның ең жоғарғы көрсеткіші 160 мм сынап бағанасына дейін көтеріледі.
Барысы. Ауру ылғи созылмалы түрде өтеді де альвеолалардың эмфиземасын, өкпелердің склерозын, бауырдың берішін, бүйректердің склерозын, асқазан мен ішек-қарындардың кілегей қабықтарының созылмалы қабынуларын тудырады.
Анықтау. Қан тамырларын тексеруге, қан қысымын өлшеуге, малдардың жұмысқа қабілеттілігі мен өнімділігінің өзгерулерін еске алуға негізделінген.
Болжамы – шүбәлі, ауыр өткен жағдайда тиімсіз.
Емі. Артериосклероздың толық дамыған кезінде емдеу нәтиже бермейді. Жылқыларды жеңіл жұмысқа ауыстырады да жүйелі түрде демалып тұруын қадағалайды. Аурудың дамуының алдыңғы кезеңінде азықтандыруды реттеумен қатар йодты препараттар, жүрек-қан тамыр дәрі-дәрмектерін қолдану жақсы нәтиже береді, солармен қатар ұлпалық ем де қолданады.
Сақтандыру шаралары. Ауруды алдын-ала ескертудің негізінде малдарды толық сапалы азықтармен азықтандырумен бірге жұмысқа тиімді пайдалану керек. Артериосклероз бактериосклероздарды тудыратын ауруларды дер кезінде емдеу керек.
Тамырда қанның ұюы (Trombosis-тромбоз сосудов) — артерия не вена қан тамырларының ұйыған қанмен толық не жартылай бітелуі.
Себептері. Өз бетімен дамитын тамырдың бітелуі тамырлардың жарақаттануларынан не қабынуынан пайда болады. Қосалқы ретінде, ауру эндокардиттің, артериосклероздың асқынуларынан, артериоматоздық қатпарлы табақшалар мен шіріген жердің ыдырауынан пайда болады. Тамырдың ұйылмалы бекітілуіне, қан айналымын мәжбүр еткізетін жүрек қызметінің нашарлауы, қан тамырларының серпімділігінің төмендеуі себепкер болады. Ауыл шаруашылық малдарда, артерияға қарағанда вена көбірек зақымджалады. Көбінесе дұрыс тесе білмегендіктен не дәрі-дәрмектерді қателікпен сыртқы қабатына енгізу себептерінен мойын көк тамыры қабынып, оның қуысы бекітіліп қалады. Бұл ауру қан тамырларының ішкі қабатының сезімталдығы күшейіп (аллергия) өзгеруінен де пайда бюолады.
Дамуы. Пайда болған қан ұйылымы кейде жұмсарып қайта таралып кетеді, кейде тығыздалып қан тамырының қабырғасын қабындыруы мүмкін. Венадағы қанның ұйылмалы бекітілуі, көп жағдайларда тиісті ағзалар мен ұлпалардың қызметін бұзып, оларды шірітіп, ыдыратуға дейін апарады. Осындай жағдайларда малдың жұмысқа қабілеттілігі мен өнімділігі күрт төмендейді. Ірі қан тамырлардың, мәселен іш қолқасының, мықын артериясының бекітулері, әдетте, малдарды тез арада өлтіреді.
Өлекседегі өзгерістер. Ірі тамырлардың ішіне қабырғаларына бірігіп өсіп кеткен тромбоциттер, лейкоциттер, фибрин талшықтарынан, эритроциттерден құралған ақ түсті қан ұйығын көруге болады. Олардың құрылысы ерекше қабаттылықпен бейнеленеді, шеміршектеніп кетуі де мүмкін. Майда қан тамырларда қан ұйығы көбінесе фибрин талшықтарынан, эритроциттерден, лейкоциттерден, тромбоциттерден тұрады.
Белгілері. Қан ұйығының орналасқан жерлері мен зақымдалынған тамырдың көлеміне байланысты болады. Мысалы, жүрек етінің күре тамыры қан ұйылуынан бітелінсе, оның қай жері жансызданып тиісті белгілер жиынтығымен көзге түседі, бүйректер артериясы бекітілсе «бүйрек шаншуы» пайда болып, қан қысымы көтеріледі, эритроциттердің тұну жылдамдығы да тездетіледі және дақты лейкоциттер көбейеді.
Аяқтарының ірі веналарында қан ұйыса малдар орындарынан тұра алмай қалады. Аяқтары суып, сезімталдығы жоғалып кетеді. Ауру малдар қалтырайды, тырысады, терлейді, ентігеді, жүрек соғуы жиіленеді. Алдыңғы қуыс көк тамыр бітелсе мойындағы, бас пен алдыңғы аяқтарындағы веналар қанға толып кетеді. Кеуде шемені дамуы мүмкін. Артқы қуыс көк тамыр бітелсе дененің артқы жақ веналарында қан іркіліп, іш шемені дамуы мүмкін. Қақпа көк тамырының бітелуі асқазан мен ішек-қарында қанды іркілтіп жалпы қоректенуді бұзады. Туғаннан кейін кездесіп тұратын жатырдың қабынуынан қоздырғыштық қабілеті артқан микробтар денеге жайылып веналарды қабындырып, қуыстарын бекітіп тастауы мүмкін. Сол себептен, ауру, жамбас веаларынан артқы аяқ веналарына жайылады. Ондай малдарда қызба қайталамалы түрде өтеді. Кей кездерде, тамырлардың бекітілуінің, әсіресе майда тамырлардың бекітілуінің сырт белгілері онша білінбей өтеді.
Барысы. Тамырдағы қанның ұюы көбінесе созылмалы түрде өтеді. Егер де ұйыған қан таралып кетсе қанның ағымы қайтадан қалпына келеді, ал ұйыған қан қатайып, тамырмен бітісіп өсіп кетсе, қан айналымы қосымша майда тамырлар арқылы жүреді. Ауру қайталануы мүмкін. Жүрек, ми, бүйрек, өкпе тамырлары бекітілсе, мал тез арада өліп қалады.
Анықтау. Сырқат жайындағы мәліметтерді еске ала отырып тән белгілерін дәл табуға негізделінеді.
Болжамы – шүбәлі не тиімсіз.
Емі. Малдарға толық тыныштық жағдайлар жасайды. Жаңадан болған бекітілуде қанға фибринолизин, гепарин құюға болады және жүрек-қан тамыо қызметтерін жақсартатын тиісті дәрі-дәрмектер қолданады. Түрлі індетті аурулардың салдарынан пайда болатын венаның қабынуы мен бекітілуінде әдейі арналған дәрі-дәрмектер – антибиотиктер, сульфаниламидтер қолданылады. Аталынған және басқа да дәрі-дәрмектерді дер кезінде қолданбаса ем дұрыс нәтиже бермейді