ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ГЕНДЕРЛІК СИПАТЫ

М.Б. Боранбай
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, Ақтөбе қ.

Қазақ халқы рухани дүниеге, қазынаға бай халық. Оның қай түрін алсақ та, тәлім-тәрбиесі мол, ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған өcиеті ерекше. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі – қазақтың мақал-мәтелдері.
Мақал-мәтелдер туралы сөз болғанда, не оларды зерделеп оқығанда, алдымен сол мақал кімге, қай қырын тануға арналғандығын аңғарамыз. Яғни әйел адамға ма, әлде ер адамға ма? Міне, осыдан келіп мақал-мәтелдегі гендер мәселесі туындайды.
Ғалым Маханова гендер дегеніміз не? деген сұраққа мынадай жауап айтады: «Гендер ұғымы жыныстың әлеуметтік құрылымы деген мағынаны береді. Гендер қоғамның әйел және еркекке бөлінуінің өзі әлеуметтік өмірдің, жемісі екенін көрсетеді. Сонымен қатар, гендер дегеніміз – жеке адамның белгілі бір шектердегі мінез-құлқын белгілейтін және шектейтін әлеуметтік ұстындардың жиынтығы»,- деп гендерді әлеуметтік тұрғыдан қарастырады. [1;65]
Гендер қоғамда дүниеге келіп, ұлттық тілдік тұлғаға әсер ететін әлеуметтік, психологиялық және мәдени процесстердің жиынтығы. Мұндай процессер келіп тіл білімінде гендерлік лингвистиканы тудырды. Бұл фактор қазақ ауыз әдебиеті, соның ішінде мақал-мәтелдер бойынан жақсы көрініс тапқан. Қай мақалды алсақ та ол ер не әйел адамның жас ерекшеліктеріне, мінез-құлқына және іс-әрекеттеріне байланысты келеді. Мысалы:
Алты ұл тапқан әйелді ханым десе болмас па,
Аға деген жігітті жаным десе болмас па!
Бірінші жолда, әйел затының алғашқы міндеті дүниеге ұрпақ әкелу, десек те бірнеше баланы бағу, қатарға қосу оңай іс емес, сондықтан сәбиді дүниеге әкелген әйелге жылы сөздің қайсысы да лайық екендігін меңзейді. Ал үлкенді сыйлаған аға деп, кішіпейілділік танытқан ер азаматқа кім жетсін?
Алдымен, мақал-мәтелдердегі әйел бейнесінің гендерлік ерекшелігіне тоқталсам, әйел барлық адамзат түсінігінде тіршілік жаңартушы, өмірге адам әкелуші, жылулық пен мейірімділіктің, берекенің бастауы. Әйел атауына түсіндірме сөздік те, бірінші – адам баласының ұрғашы жыныстылары, екінші – жұбай, қосақ деген анықтама берілген. [2;592]. Сонымен қатар әйел атауымен байланысты тіл бірліктерін сәби, қыз бала, бойжеткен, келіншек, келін, жұбай, зайып, жар, қосақ, шеше, ана, әже, кемпір деп өз ішінен жасына қарай бөлуге болады.
Енді осы бөліністердегі қыз бейнесінен бастасақ. Қыз – нәзік те қайратты, алғыр, салмақты да ширақ, төзімді жан. «Қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз» деген қанатты сөздің өзі қыз бала тәрбиесі тұтас ұлтқа әсерін тигізетінін айтады. «Қызға қырық үйден тию» деген мақалдың астарында қыз абыройы, өскен ортасының абыройы деген мән жатыр. Ал «баланың ұяты - әкеге, қыздың ұяты - шешеге» деген мақалдың мәні ұл қыздың жаман атағы сол бала тәрбиелеп отырған ата-ана ұяты. Қыз бала саналы болса, өсек, өтіріктен қашық жүрсе, ол да ана – мейрімі, бақыты. «Өсектен сау сонау қыз, шайқалмаған сары уыз».
Халқымыз еңбектің небір қиыншылығы мен бейнетін көріп, артынан соның рахатына бөленген. Осыны ертерек ойлаған ана қыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасы, ошақ қасынан бастаған. Тіпті төсек жинау, үй тазалау, тамақ істеуінің өзі үлкен сын. «Шешесін көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш», «Жақсы қыз біреу келсе есік ашар, жаман қыз біреу келсе төрге қашар» деген мақалдар осыны меңзеген.
Қыз есейіп, бойжетісімен оның айналасы сырт көзге толады. Біреу «үкі тағуға», біреу «алып қашуға» ұмтылады. «Қызды ауыл өсекшіл» деп ауыл-аймақтағы адамдардың аңдығаны, екі ауыз сөзі бойжеткен қыз болады. Ал аналар бой жетіп қалған қызының төсегін бөлек салып, жас шағындай оған көршіге желпілдеп жүгіріп баруды, не бір ауылға өзін қыдырып жіберуді шектейді. Жіберсе апа, жеңгелерін ерткен, көбіне жеңгесіне сенеді. «Қыздың сырын жеңгесі біледі» не «қызы бар үйдің жеңгесі сүйкімді» [3;67] деп мақалдаған.
«Қыз мұраты - кету» дегендей қыз бала табиғатынан басқа үйдің босағасын аттап, сол үйдің түтінін түтетуге жаралған ғой. Сондықтанда жасы келісімен қыз баланы ата анасы, бүкіл бауырлары сыңсу айтып шығарып салады. Құда келіп, құйрық-бауыр жесіп, баталасады. Ұясынан ұшқан құсы ұясына абыройлы қонуын артындағы ата-анасы тілеген. Жұрт оларды «ұлыңды ұяға, қызыңды қияға қондырдың» деп құттықтаған. Одан әрі реті келсе қызды жасауымен берген. «Бастапқы қызыңды жасаулы ұзат,соңғы қызыңның өтеуіне жақсы», «қалыңсыз қыз болмас» не болмаса «құмға төккен білінбес, қызға берген білінбес» [4;412] деген мақалдар осыны білдіреді.
Қыз әке үйіндегі өмірімен қоштасып,уақыты жеткенде өзге табалдырықты «келін» боп аттайды. Келін баланың не інінің әйелі. Қазақ дәстүрінде жаңа түскен келінге сын көзбен көріп қараушылар көп. «Жақсы келін-келін, жаман келін - келсап», «Келіні жақсының керегесі алтын» дейді. «Келін қайын ененің топырағынан», «Басында сыншыл болса, кейін сыршыл болады» деп келін мен ене арасын жақындастыру, енені құрметтеуге үйреткен. Шындыққа келсек: ене біреудің шешесі, сенің шешеңде біреуге ене.
«Келіннің де келін болып түскен күннен бастап өзіне артылар міндеттері бар. Әрине қалыптасқан орныққан әдет-дағдысы бар. Бұрын өзіне таныс емес ортаға бірден «тастай батып, судай сіңу» оңайлықпен орындала бермейді. Бұл ретте қазақ әйелінің даналығы, сабырлылығы, төзімділігі жеткілікті. «Әйел әдептің әліппесі», «әйел бір қолымен бесікті тербетсе, бір қолымен әлемді тербейді», «аты былғанған әйелдің асыл сөзі өтімсіз» деп жатамыз, яғни әйел адам құт босағаның ұйтқысы, әрі берекесі емес пе?»[5;229].
Жанұядағы қадірлі жанның бірі – ана. Ана - өмірге ұрпақ әкелуші, отбасының маздаған оты, баланың тәрбиешісі, ақылшысы, қамқоршысы. Сондықтан да мақал-мәтелдерде «әкесіз жетім жарым жетім, анасыз жетім нағыз жетім», «анасыз өмір сөнген көмір», «сақаудың тілін анасы түсінеді».
Сонымен қазақ халқы «қызын қызыл гүлім» деп еркелеткен, баласы: анам – ардағым, анам – аяулым деп мадақтап, сый-құрмет көрсеткен ерлері: әйелім – жаным, сүйіктім, асыл аруым, жан серігім деп аялаған. Өз отбасында сыйласа білген адамдар өзге адамды сыйлай алады, өзгелер мен сыйласа алады. Сонда ғана, енеңнің ана екенін, анаңның да ене екенін қатты ұғынасың. Анаңның ақ сүтіне қарыз болсаң, енеңнің ақ пейіліне, өзегін қақ жарып шыққан баласын, қиғаны үшін қарыздар.
Әйел еріне жұбай, қосақ не соның қостыны. Еркектің жақсысын асырып, жаманын жасыратын, жыртығын жамайтын тек әйел ғана. Ер азаматтар «Артымда тұяқ қалды» деп жатады. Олар алдымен өзін дүниеге әкелгені үшін анасына борышты болса, екінші ретте өзіне бала сыйлағаны үшін қосағына қарыздар. «Әйелдің жақсысы - ақылшың», - деп әйелдің абзал қасиеттері еріне кеңес беріп, ақыл айтып отыруын айтқан.
Әйел затының тағы бір ерекшелігі – кемпіріне әже болу. Әже ақылдың кені, өткеннің шежіресі. Әжені үлкен ана ретінде сыйлау, немеренің оған, оның немересіне бауырмалдылығы дәстүрге деген ықыласқа бастау болады. «Немере етін жеп, сүйегін берер», «Бала балым баланың баласы жаным»,- деп немересін баласынанда жақсы көріп, жанына жақын тұтқан.
Сонымен, мақал-мәтелдегі әйелдің гендерлік көрінісі осылайша дамып отырады. «Әйел бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді» деген сүйенсек әйелдің қоғамдық, әлеуметтік ролін толық ашып бере аламыз. Бұрынғы кезеңде әйел тек шеңберінде қалса, қазір әйел мемлекетте саясатқа араласып, ерлермен өз пікірін білдіретін дәрежеде. Тіпті әрбір қоғамның әрбір жеткен биігі, мәдениетінің деңгейі оның әйелге деген көзқарасымен өлшенеді.
Тілімізде сонымен қатар ерге қатысты айтылатын мақал-мәтелдерде жеткілікті. Оның дүниеге келуін, тәрбиесін, жас өспірім шағын, ересек кезін, еңбекке араласу, азаматтық шағын, қария, ата болған кезеңдерін жақсы суреттейді.
Жалпы қазақ халқы бірінші дүниеге ұл бала келсе, алғашқы ұл болса қатты қуанған. Оған мол сенім артқан. Ұл бала артымда қалар ізім, тұяғым деп білген. «Тай өссе ат тынығады, ұл өссе әке тынығады», «Ата өліп бала қалса мұратына жетеді, бала өліп ата қалса арманы іште кетеді», «Соры қалың әкенің – кер бағып ұлы өседі», «Ұлыңның санасы болса, елдің ағасы болар».
Ерге қатысты аға-іні деген туыстық атау бар. Ол жас ерекшеліктеріне қарай аталады да, үлкеннің кішіге, кішінің үлкенге деген сыйластығын, қамқорлығын білдіреді: «Аға қорған, іні зордан», «аға адасса, іні із кесер», «Аға бастар, іні қоштар», «Ағасы бардың жағасы бар».
Ер баланы «Он үште отау иесі» деп ата-ана баланы тез үйлі қылып, келін жұмсап, немере сүюді армандаған. «Үйленгенше өз ұлың, үйленген соң кісі ұлы» - деген мақалда кездеседі. Бұл үй болған жігіт, өз жұртым, қайын жұртым деп екі жаққа жалтақтайтыны рас, соған айтылған болу керек. Жігіт қайын жұртына «күйеу бала» атанады, қайын жұрты күйеу сыйлы қонақ, оған төс тартады. Бірақ күйеу әдеп сақтап, өзінің жолын білуі қажет. Кейде «Күйеу күл астында», «Жаман күйеу қатыншыл», «Күл төбе болмас, күйеу ұл болмас» деп мақалдаған.
«Жігіт жарымен жақсы» дегендей ер адам өмірін де әйелдің алар орны ерекше. Ерді адам қылуда, жаман қылуда алған жарына байланысты: «адам болар жігіттің жары өзіне лайық, керуен бастар жігіттің нары өзіне лайық», «Ер жігіттің аты жақсы болса бір бақыт, жары жақсы болса бір бақыт».
Қазақ мақалдарында ерлік, батырлық, ержүректік, азаматтық, халық игілігі үшін еңбек ұғымы мен жанаса айтылып отырады. Жігіттің ерлік қасиеттері мен сипаттайтын гендерлік лексика: ер, ел, ат, батыр, намыс, ерлік, азаматтақ т.б. Ел, ер туралы сөйлегенде халық бұл екі ұғымды бір-біріне тығыз қабыстыра айтады. Мысалы: «Ер сүрінбей ел танымас», «Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар» т.б. Халық еліне, отанына еңбегін сіңіріп, өмірін соның игілігіне арнап ел сынына төзе білген адам ғана ер болады деп түсінеді. «Ердің сыншысы елі» деген.
Сонымен бірге ер азаматтың қоғамдағы гендерлік бейнесін ашатын хан, сұлтан, би әкім сынды сөздер мақалда көрініс табады. «Әкім адал болмаса жұрт бұзылар, сауда адал болмаса нарық бұзылар», «Әкімге қарсы келме, күніңе кемшілік келер», «Төре тайғақ болса, бітіп болмас, төбе тайғақ боса, шығып болмас», «Қойды құртаң бүлдіреді, елді сұлтан бүлдіреді». Ескерте кететін жайт ердің образын ашатын хан, сұлтан, төре сынды сөздер қазір қолданыста жоқ, олардыңорнына әкім, бастық, орынбасар сынды сөздер қолданылады.
Ер адам өмір бойы осылай күшке мініп, патша не хан болып, не ерлігі асқан батыр болып тұра бермейді. Уақыт өтеді, жас та жетеді, ешқайда қашып құтыла алмайтын кәрілік кеп жетеді. Енді бұрынғы ел басқарған би не әкім емес, жаңа буынға ақыл айтатын қария болады. Басына түскен кәрілікті халық «Қарт айнаға қараса, өзіне көңілі толмайды», «Ер қартайса еркі кетер, әйел қартайса көркі кетер» деп ер бойындағы ерлік, қайрат, күш-қуаттың кете бастауын мақалдаған.
Сонымен, бұл тақырып болашақ филолог ретінде мені қашаннан қызықтырып келеді. Осы уақытқа дейін «ер», «әйел» концептісіне байланысты қаншама мақал-мәтелдер жинадым. Бұларды қыздың және ер адамның әр өмір сатысына бөліп бөлек-бөлек қарастырдым. Бірақ осы жұмысымдағы көрініс тапқан мақал-мәтелдер оның бірері ғана

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Өркен Маханова «Білім беру жүйесіндегі гендерлік өлшем»//Ақиқат №9, 2003 жыл.
2. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы 1974, І-том
3. Қазақ мақал-мәтелдері. Құрастырған: Ж.Малайсаран. Алматы, «Ана тілі», 2004 жыл.
4. Ж.Кейкін «Қазақтың 7777 мақал-мәтелі» Алматы, «Өлке», 2002 жыл.
5. С.Амантаева «Әйел» концептісінің мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерде бейнеленуі//Лингвистика мен лингводидактиканың өзекті мәселелері. Қарағанды: «ҚарМУ», 2005 жыл.