²Алтын адамға² тереңірек үңілсек...

“Мәдени мұра” бағдарламасы шеңберінде Есік қорық-мұра­жа­йын ашуға байланысты былтыр күз­де Президент Әкімшілігі Бас­шысының орынбасары, “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыру жөніндегі Қоғамдық кеңес төр­аға­сы Мәулен Әшімбаевтың ар­на­йы келіп, Алтын адам табыл­ған өңірде отырыс өткізіп, жер жағдайын өз көзімен көріп қайт­қанын біліп, шынымды айтсам, аса қатты қуандым. Бұл мәселе, меніңше, әлдеқашан көтерілуі керек еді. “Мәдени мұра” бағ­дар­ламасына байланысты Пре­зидент Н.Ә.Назарбаев: “Тарихи ескерт­кіш­терді жаңғырту жұ­мысы ерек­ше ыждаһаттылықты талап етеді. Бұл – құрылыс емес, ғылыми жұмыс... Ол жұмыстар­дың біт­кен­­нен кейінгі тағдыры қандай бол­мақ? Отырар сияқты ашық аспан астында ашық-ша­шық тас­тап кетеміз бе?”, – деп, қын­жыла ескерткен болатын.<br>

Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүр­гізілген археологиялық жұ­мыс­­тарға көңілі толмайтыны ай­қын аңғарылады. Алайда Елба­сы­ның сол ескертпесін қатаң бас­шы­лыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұха­мед Кішібеков: “1969 жылы Ал­маты облысының Есік қаласы­на жа­қын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген “Ал­тын адам” табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Еги­пет­тегі Тутанхамоннан кейін­гі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді”, – дейді (“ЕҚ”. 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол “екін­ші үлкен ғылыми жаңалық­қа” лайық ұлттық шара жасай ал­ған жоқ едік. Енді, міне, “Мә­дени мұраның” шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көле­мінде жүзеге асатын болып жатса және газет: “Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс”, – деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың! <br>

Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойлас­тыр­ған жөн. Ол үшін ең әуелі, ме­ніңше, Президент айтқандай, мұ­ның “құрылыс емес, ғылыми жұ­мыс” екенін есте ұстау қажет. Сон­дықтан, қорық-мұражайды са­лу жұмысымен қабат оның ғы­лы­ми-зерттеу жағын да тереңде­туге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде таны­тып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті кө­мегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз. <br>

Президент “Мәдени мұраға” қатысты Отырарды мысалға кел­тірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бес­шатыр келесі жағында жатыр. Қа­зір ғалымдар екеуін де сақ дәуі­рі­нің ескерткіші дейді. Бес­ша­тырда ғалым К.Ақышевтың ай­туынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл ара­лығында ғалым Кемал Ақы­шев қазып, зерттеген. “Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұра­ды: дәліз, ауызғы бөлме, қа­бір”, – дей келіп ( “Ертедегі ес­керт­­кіштер елесі”. Алматы, 1976. 31-бет)., “Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиг­ра­хаудалар тобына жататын тай­па­лардың қасиетті герросы бол­ған­дығына (патшалары мен кө­сем­дерін жерлейтін арнайы орын – Б.Н.) ешқандай дау жоқ”, – деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерт­тейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жат­қан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-оба­ның түбіндегі “жалпы жиынтығы 55 метр” жер асты жолын қазір еш­кім көрсете де, түсіндіре де ал­майды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік ма­ңы­­нан Алтын адамды тапқан Бе­кен Нұрмұханбетовтің диплом жұ­мысында сол 6-обаның ішкі жа­ғын көрсететін фотосуреттер сақталған. <br>

Ал енді өзі көрмеген, білме­ген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан таба­ды? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). “Сақтардың тастан, то­пы­рақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің оба­ларынан айырмашылығы жоқ”, – деп тұжырымдайды. <br>

Осы тұжырым адамды терең ойға қалдырады. Біріншіден, бұл екі тайпаның обаларында неге айырмашылық болмайды? Оның себебі не? Екіншіден, сонда бұл обалардың қайсысы сақтікі, қай­сысы үйсіндікі екенін қалай, қандай ғылыми жолмен ажыратамыз? <br>

Біріншіден, Қытайдың “Тарихи жазбалары” мен “Ханнамада” сақ­тар аз айтылады да, күндер мен үйсіндер жайы біраз баяндалады. “Ханнаманың” соңғы аударма­сын­да: “Үйсін елі ұлы күнбидің ордасы Чекүк ( бұған дейін “Шығу”, “Чи­гу” деп оқитын – Б.Н.) қала­сын­да... Шығысы Ғұнмен, солтүстік баты­сы Қаңлы, батысы Дад-уан (бұған дейін “Даван”, “Дауан” деп оқитын, қазіргі Перғана – Б.Н.), оңтүстігі қала-мемлекеттермен ірге­лес. Бұл, тегінде, сақтардың ата қонысы еді, кейін ұлы нүкістер (бұрын “ұлы йуежы”, “ұлы йозы”, “ұлы йүзі” деп оқитын – Б.Н.) сақтарды талқандап, олардың ха­нын қуып жіберді. Сақтардың ханы оңтүстікке кетіп, Болор тауларынан әрі асып кеткен соң, бұл жерге ұлы нүкістер орын теуіп алды. Кейін кезек айналып, Үйсіннің күнбиі ұлы нүкістерді талқандады. Ұлы нүкістер батыстағы Бактрия еліне қарай жосып, Бактрия ханын бажа­ғына айналдырды. Сонымен, Үйсін күнбиі ол жерлерді қайта басып қал­ды. Үйсіндердің арасында сақтар мен ұлы нүкістердің нәсілі бола­тын­дығының себебі, міне, осы”, – делініпті (“Қытай жылнамаларын­дағы қазақ тарихының деректері”. “Ханнама. Батыс өңір” (2) тарауы. “Өнер” баспасы, 2006. 158-бет). <br>

Осында тағы былай делінген: “Сақтар бытыраңқы қоныстанды да, бөлшектеніп, бірнеше мемлекет болып кетті” (сонда, 152, 153-бет). <br>

Бұл оқиғалардың орын алып отырған уақыты – біздің дәуірімізге дейінгі заман. Демек, б.д.д. екінші ғасырдан бері бұл араны үйсіндер, ал оған дейін сақтар мен йүзілер, яғни нүкістер мекендеген. <br>

Енді одан әрі тереңдеп көрелік. Қазақтың алты Арыстан тұратын халық екенін екінің бірі біледі де­сек, қателеспейміз. Тек, өкініш­тісі, сол Арыстың не қылған Арыс еке­нін екінің бірі біле бермейді. Білгісі келген кісіге ол соншалық қиын да емес. Себебі, кез келген шежіреші шалдан сұрасаң, Ақарыстан анау, Жанарыстан бәленше, Бекарыстан түгенше тарайды деп заулата жөне­леді. Ал оның дұрысы Ақ Арыс, Жан Арыс, Бек Арыс екеніне соны ата-бабасынан бері айтып келе жат­қан шалдардың өзі де, оны естіген біз де мән бермей қайталап келеміз. Өйткені, қазақта ежелгі тарих та, деректі тарих та жоқ, бәрі аңыз деп, аузымызды қу шөппен сүртіп үйре­ніп кеткеміз. Және солай деп үй­рет­кендер де молшылық. Ал енді Арыс жөнінде тарихи деректер не дейді? <br>

Тарихи деректер Арыстың шын мәнінде тарихи тұлға екенін толық және еш күмән қалдырмай дәлел­дейді. Тек “сақ” дегенді еуропалық­тар­дың “скиф” дейтінін, ал кей ға­лымның сақ пен скифті екі басқа тай­па деп санайтынын санада ұста­ған жөн.

Түркі халықтарының түпкі тари­хы жазылып қалған Қытайдан басқа тағы бір ел – Грекия. Олар негізі­нен сақ-скифтер туралы аса мол тари­хи дерек қалдырған. Ондағы алдымен жүгінетініміз – “тарихтың атасы” деп әлем таныған Геродот. Ол былай дейді: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эл­линдер дәстүрінен барынша қаш­қақ­тайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Ана­харсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түс­ті. Қайтар жолда ол Геллеспонт арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың құрметіне салтанат­ты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құр­ме­тіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мере­ке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң Анахарсис құпия түрде Гилеяға барып (бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Ки­зикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды... Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жет­­кізді. Осы жерге келіп, Анахар­сис­тің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтірді... Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнур­дың ұлы, Ликтің немересі, Спар­гапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Сав­лийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген (“Қазақ тарихынан”. Геро­дот. Алматы, 2004. 108-бет).

“Скиф немесе жат жердегі дос” атты шығармасында Лукиан былай дейді: “Скифиядан Афиныға эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемі­лікті ұнататын, ең жақсы мінез-құ­лық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид киіз қалпақты “мұрақ­тылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” (“Қазақ тарихынан”. Лукиан “Таңдамалы” кітабынан. Алматы, 2004. 133-бет). Лукиан одан ары былай дейді: “Жат жерге келген әрі өзі варвар Анахар­сис, әрине, алғашқы кезде ештеңеге түсінбегендіктен,.. не істерін білме­ді: ...өз тілін түсінетін ешкімді кез­дестіре алмай, енді тек Афиныны бір көріп шығып, кемеге қайта мі­ніп, Боспорға кері жүзіп кетуге, одан әрі онша алыс емес Скифия­сына, үйіне оралуға нық шешім қабылдаған болатын. Осындай жағ­дайда жүрген Анахарсис кенет қала­ның “құмырашылар” бөлігінде, нақ бір қолтығынан демеуге келген құ­дайдай, осы Токсаридке тап келеді. Токсаридті ең алдымен өзінің отан­дық пішіміндегі киім елең еткізді; содан кейін әрине, ол Анахарсистің өзін таныды, өйткені ол текті әулет­тен шыққан және атағы жер жарған скиф болатын” (сонда, 134-бет). “Токсарид Анахарсиске скифше былай деп тіл қатты:

– Жаңылмасам, сен Даукет ұлы Анахарсис боларсың?..

– Ал сен, бейтаныс жан, мені қайдан білесің?

– Мен де сол өңірден шыққан­мын, – деп жауап берді ол, – ме­нің атым Токсарид. Алайда сен та­нитындай текті тұқымнан емеспін.

– Неге білмеймін, мен Токса­рид туралы естігенмін, – деді Ана­хар­сис... – Ендеше, біліп қой, – деді Анахарсис, – мен сені ұстаз тұ­тып, сенің Грекияға деген құш­тар­лығыңнан от алып, оны көруге құмарттым” (сонда, 135-бет).

Ал Диоген Лаэртский “Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы” кітабының “Анахарсис” деген тарауында былай депті: “Анахарсис – скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сон­дықтан екі тілді біледі. Ол скиф­тер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скиф­терге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,.. алайда дегеніне жете алмай, қауырсын же­беден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” (сонда,168-бет). “Кеме табанындағы тақтай қалың­дығы төрт-ақ елі екенін естігенде, ол: “Кемедегілер мен өлімнің арасы төрт-ақ елі”, – депті... Тірілер мен өлілердің қайсысы көп деген сұрақ­қа ол: “Теңізде жүзіп жүргендерді қай жағына қосамыз?” – деп, қарсы сұрақпен жауап қайтарыпты” (сонда, 169-бет).

Геродот б.д.д. 484 жылы, яғни Анахарсистен кейін бір жарым ға­сырдан соң дүниеге келген, ал Лу­киан біздің дәуіріміздің ІІ ғасы­рында, Диоген ғылымға VІІ ғасырда ғана белгілі болған адам, сондықтан олардың да жазуында азды-көпті ауытқулар болуы заңды. Мәселен, Геродот пен Диоген Анахарсисті Гнур­дың ұлы десе, Лукиан Даукет ұлы дейді. Алайда, гректердің Ана­хар­систі соншама заман бойы бірі­нен кейін бірі жазып, айтып, үлгі етіп құрметтеп келгеніне таң қала­сың.