Ақындар айтысы

Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:
1. Бәдік;
2. Жар-жар;
3. Жануарлар мен адамның айтысы;
4. Өлі мен тірінің айтысы;
5. Жұмбақ айтысы;
6. Салт айтысы – қыз бен жігіттің айтысы; ақындар айтысы;
7. Осы күнгі айтыстар.
Бұл айтыстардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі және өзіндік мәні бар.

Бәдік айтысы. Айтыстың бұл түрі – айтыс жырларының көне түрі. Ол адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымына байланысты туған. Адам өзі танып-білмеген күштердің бәріне табынған, солардың бәрінің өз иесі бар деп білген, жақсылық, жамандық атаулының бәрінің өз тәңірісі бар деп ұққан. Соларға құлшылық етіп жалбарынған, солардан медет тілеген.
Атам заманғы ертегілер, мифтер, аңыздар туралы айта келіп, М.Горькийдің: "Бұлардың (ертегілердің) мағынасы ертедегі жұмыс адамының еңбегін оңайлатуға, оның өнімділігін арттыруға, төрт аяқты және екі аяқты жауларға қарсы құралдануға талпынуында және де сөз күші арқылы, "үшкіру", "аруақты шақыру" әдісі арқылы жаратылыстың стихиялық, адамға жау құбылыстарына әсер етуде болып отыр", – деген сөздерінің "бәдік" жырына тікелей қатысы бар.
Сонау ерте-ерте заманда адам мал ауруының да, адам дертінің де иесі бар деп ойлаған. Сол дерттерден арылу жолын іздеген. "Үшкіру", "шақыру" арқылы сол іңдеттерден құтылуға болады деп білген.
Малмен күн көріп, тіршілік еткен халыққа ең бір ауыр індет айналшық (айналма) деген мал ауруы болған. Сол аурудан құтылу амалы оның иесі – бәдікті үркітіп, көшіру керек. Ол үшін кешқұрым ауыл жастары жиналып, кеш өткізетін болған. Бәдікті сөзбен арбап, қорқытып, үркітіп, қашыру керек. Жастар екі жақ боп "бәдік" айтатын болған.

Айт дегенде айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.
От оттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене бір кәдікті,
Көш! Көш!

Халық елге пәлелі бәдікті сөзбен алдап-арбап, басқа қонысжайға ауыстырмақты, көшірмекті ойлайды. Оған жақсы жайлы қоныс ұсынады. Бәдікке ұсынған қоныстарының бәрі сайлы, қызығарлық.
Бертін келе адамның ойсанасы, білім-танымы есейе, жетіле келе бәдік айтысы діни нанымнан арылып, жаңа сипат алады, мазмұны жаңғыра бастайды. Ол енді жастардың әзіл-қалжың ойын айтысына айналады, онда әзіл-оспақ басым.

Ж і г і т:
Қаратауым дегенде, Қаратауым,
Тау басынан соғады қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.

Қ ы з:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан арғы бұлтпенен араласып.
Енді екеуіміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығалық сабаласып.

Мұнда діни нанымнан туған бәдік мазмұнынан еш нәрсе қалмаған. Өмірге құмартқан жастар әзілі ғана бар.
Жануарлар мен адамның айтысы. Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі мен сиырының айтысын алайық.

И е с і:
Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сойып алып,
Танабайға жаяңды қояйын ба?

С и ы р ы:
Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде,
Қу шолақты соялық дескеніңде,
Қу шолақты соғымға сойып алып,
Бүржекейден көрермін көшкеніңді.

Осы тәрізді иесі мен атының айтысы, аңшының аңдармен айтысы, т.б. ауыз әдебиетінде кездеседі. Бұл айтыстардан халықтың күн көріс, тіршілігін, бір кездердегі дүниетану көзқарасын аңғаруға болады.

Жұмбақ айтысы. Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі – жұмбақ айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады. Сондықтан ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, өзінше сол ойсананы өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты, жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. "Жұмбағым жұтылды, ыққа қарап құтылды". Бұл – бастапқы қысқа түрі. Ал кілең өлеңмен келетін ұзақ түрлері – соңырақ туған әрі адам санасының марқайған кездегі түрі.
Жұмбақ айтыста кез келген ақын бел байлап айтысуға шыға алмайды. Бұл айтысқа түсу үшін, өз жанынан өлең шығара білу жеткіліксіз. Сонымен қатар ақын өмірдің барлық саласынан хабары бар, білімді адам болуы керек. Жұмбақ айтыста жұмбақ берушінің не нәрсені жұмбақ етемін десе де еркі бар. Өмірдің әр құбылысын алып, бейнелеу түрінде жұмбақ ете береді. Оны шешу үшін айтушының не нәрсені жұмбақ етіп отырғанын болжай білуі керек. Сондықтан жұмбақпен айтысушылар өте сирек кездеседі.
Жұмбақталатын нәрсенің көпшілігі шындық өмірден алынады. Ақындардың таланты, дүниетану шеңберінің көлеміне қарай, айтқан жұмбағының мағынасы кейде тайыз, кейде терең боп отырады. Кейбір жұмбақтардың шешуіне қарағанда, жасырушының да, шешушінің де әр алуан құбылыстарды көп білетіндігі таңғалдырады.
Жұмбақ айтысының ең жақсы үлгісінің бірі – Сапарғали мен Нұржан айтысы. Бұл айтыста екі ақын да білімділік, тапқырлық, өнерлілік танытқан. Сапарғали ауыл тіршілігінің қалыпты шындық болмысымен қатар, қазақ жерінің Ресейге қосылуына байланысты ел өміріне енген жаңалықтарды жұмбағына арқау етеді. Мысалы:

Сапарғали:
Бір құс бар қанат жайса дөп-дөңгелек,
Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек,
Ұшырса, қондырса да еркі адамда
Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп.

Н ұ р ж а н:
Мысалы жайса зонтик құс секілді,
Тетігі қолда болған іс секілді,
Жауса пана, күн шықса көлеңкесі,
Достығы бейне сіз бен біз секілді.

Сапарғали жұмбақтап отырған затының жеке детальдарын жақсы білген де, сол деректер арқылы затты жұмбақтаған. Жұмбақты айтушы Сапарғали да, оның шешушісі Нұржан да білгірлік танытқан, өнерлілік көрсеткен.
Жұмбақтау Әсет пен Рысжан, Қожахмет пен Әубәкір айтысында да кездеседі.
Адамды дүниетануға, өмірді көбірек білуге дағдыландырып, оның ойсанасын өрістетіп, қиялын шарықтатуда басқа айтыстан гөрі жұмбақ айтысының орны ерекше.

Салт айтысы. Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы.
Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады. Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.
Әдетте, қыз бен жігіттің айтысы ақынды талғамайды, ақындығы жоқ жігіттер де, қыздар да үйреншік, жаттамалы өлеңдермен айтыса беруі мүмкін. Бірақ кейде ақын жігіт пен ақын қыздың не әдейі кездесіп, не кездейсоқ ұшырасып айтысатыны да болады.
Қыз бен жігіттің айтысы – салт айтысының жоғары сатысы деп есептелетін ақындар айтысының даярлығы, соның бастамасы секілді. Қандай ірі ақын болмасын, ер жетіп, ел намысын қорғау тәрізді күрделі майданға түсу үшін, алдымен ауыл арасындағы той-топырларда айтысу тәжірибесінен өтеді. Сол айтыстарға түсіп ысылады.
Сауық құрған жастар қыздарды мақтап, не жамандап немесе оның айттырып қойған жігітін жамандап, қыз бен жігіттің өз айналасымен болады. Мұндай айтыстардың мазмұны тартымды, күлкіге негізделген, тілі де, тартысатын мәселесі де жеңіл, шағын келеді. Көбінесе ұтқырлыққа, сөз тапқырлыққа құрылады.
"Омарқұл мен Тәбияның" айтысын алсақ, қыз бен жігіт айтысының әлгі айтылған тақырыптарының бірін қозғайды. Бірін-бірі сүйген екі жастың өздерінің көңіл күйін сөз етеді.

О м а р қ ұ л:
...Ақылың болса, сөзді аңғар деймін,
Көңіліңе піспей қалған нан бар деймін.
Сергелдең сенің үшін болдым талай,
Ауылыңа қона түнеп, жанжал деймін...
Айтқан серт өз мойныңа бар, бар деймін.

Т ә б и я:
Мен жетсем, уәдеге сен жетпедің,
Қайғымды қай-қайдағы тербетпегін.
Айтқан серт, алысқан қол сені тапсын,
Аузыңды байқап, сөйле, керкеткенім,
Арасын екі ауылдың болжал етіп,
Жеріме іздеп жүріп келмеп пе едім.
Мен келсем, жігіт түгіл сайтан да жоқ,
Соңыңнан іздеп жүріп өлмек пе едім...

Қыз бен жігіттің айтысы кейде күлдіргіге құрылады.
Қысқасы, жігіт пен қыздың шын мәніндегі айтыстары, ру, ел мәселесіне бармай, жоғарыда айтылғандай, елдің тұрмыс-салтының басқа жақтарын қамтиды. Тақырып, мазмұны жағынан салт айтысының ерекшелігі осында.
Қыз бен жігіт айтысы кейде өз шеңберінен шығып, ру айтысының дәрежесіне жетеді. Кейде екеуі аралас-құралас келіп те отырады. Сондықтан көп жағдайда бұл екі айтыстың арасына үзілді-кесілді шек қою да қиын.

ОСЫ КҮНГІ АЙТЫСТАР
Кейінгі жылдардағы айтыстардың көпшілігінде бірсыпыра әлеуметтік мәселелер қозғалып, кейбір келеңсіз жайлардың сыналып ашық айтылуы бұл өнер түрінің халыққа берер тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор екенін айқын сипаттайды. Айтулы оқиғаларға байланысты – Қазақстанның 60 жылдығына арналған, Кенен Әзірбаевтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген, Абайдың, Жамбылға 150 жылдығы арналып өткен республикалық айтыстардың орны бөлек болды. Мұнда өз өнерімен халықты риза қылған Қызылордалық Манап, Семейлік Қалихан, Көкшетаулық Көкен секілді жүйріктер ерекше танылып, халық көкейінен шыға білді. Сонымен бірге, енді ғана қанат жайып келе жатқан, тапқыр ой, тартымды сөздерімен көрінген талапкер жігіттер мен қыздарымыз белгілі бола бастады.
Айтыс – поэзиялық жанрдың ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтысқа қай кезде болсын халық ықыласы төмендемеу себебінің өзі айтыс өнерінің қиындығында. "Қисынын тауып қиыстырар" ер данасына халқымыз қашаннан құмар болып, әділ бағасын берген.
1989 жылы Алматыда өткен айтыста ақындар өздеріне деген талапты күшейткенін байқатты. Ең бастысы, айтысты өнер деп ұғу, жырды үлкен поэзия деп түсіну ден ала бастағанын көрсетті. Олар ойлы, жүйелі сөз үлгілерін танытты. Айтыскер ақын Әселхан Қалыбаева (Шымкент) қарсыласы Әзімбек Жанқұлиевке сұрақ қояды:

Қайнысы жеңгесіне абай болар,
Кезегі бұдан соң да талай болар.
Бір сұрақ сынау үшін берейінші,
Жақсы өлең, жаман өлең қалай болар?!

Әзімбек:
Қайныңды жеңіп таста шыдамасаң,
Алдында жеңгетайлап құламаса.
Жаман өлең, жеңеше сол болады,
Апырым-ай, бар халыққа ұнамаса –

деген орынды жауап қайтарады. Халық сынынан өту үшін үлкен жауапкершілік, талант пен қабілет керек екенін білдіреді. Ауызба-ауыз айтысып отырғанда қойылатын сұраққа сол сәтте мүдірмей жауап қайтару ақынның дарындылығын танытады.
Айтыс сөз тапқырлығының ғана жарысы емес. Қалың жұртқа жеке де, қоғамдық та мәселенің неше алуанын батыл да, айқын жеткізе алатын мүмкіндік тек айтыста ғана бар.
Демек, айтыскерге қойылатын талап та өте жоғары. Олар:
– Өмірді өзіндік көзқарасымен пайымдай алатын дарындылық пен білімділік;
– Жүйелі сөз, ұтымды, ойлы шумақтар төгілетін асқақ шабыт пен қабілеттілік;
– Батылдық, өткірлік, шындыққа толы көркем бейнелі сөздер табу;
– Жаттанды сөздерге бармау, жасанды ұйқасқа жоламай, уақыт мөлшеріне сыйғызып айтысу;
– Мәдениеттілік, әдеп, сыпайылық, бір-біріне құрметпен қарап бағалай білу.

Айтыс барысында қарсыласының сөзіне бірден тура жауап қайтарып, тойтарыс жасай алмаса, айтыс кұны төмендейді. Ол үшін ақындар бойынан жоғарыда көрсетілген қасиеттер табылуы керек. Сонда ғана айтыстың мәні мен мағынасы сонылығымен тыңдаушыларға қызықты болады.
"Айтысқа түсіп жүрген суырыпсалма ақын тегінде өлең таба алмағандықтан, ұйқасты сөз құрай алмағандықтан жеңілмейді. Олар жеңілгенде ұтымды дәлелден жұтап, жүйеге жығылып барып жеңіледі. Жеңуші адам өзінің қарсы ақынына бет бұруға, жалтаруға ерік бермей, нақты дәлелдермен тұсап, тұқыртып буып тастайды", – деген М.Әуезов сөздері ақындар айтысының өзіндік сипатын танытады. Бұл – бүгінгі айтысқа да толық қатысты шарт-талап.
Бүгінде сөзге, ойға жүйрік ақындар жаңа заманға лайықталған жыр жолдарымен, ерекше сөз саптауларымен, тосын теңеулерімен, жарасымды әзіл-қалжыңдарымен таныла бастады. Бұл жолдағы талмай ізденіс, жасқанбай ойларын ашық айту, толғағы жеткен мәселелерді жұртшылыққа орнымен жеткізу айтыстың пәрменділігін, әсерлілігін арттырады. Мысалы, ақын Мэлс Қосымбаевтың Дәулеткерей Кәпұлымен айтысында, мынандай:

Жүргенде басың қатып саудаменен,
Жаныңды алсын бүгін баурап өлең.
Орақпенен орылып күні кеше,
Балғаменен соғылып қалған өлең..., –

деген жолдарында астарлы ой ұшқыны көрінеді. Мэлс өлеңдеріндегі көтерілген әлеуметтік мәселелер, ащы шындық көрінісі кімді болса да ойлантады.
Айтыс өзінің биік шыңына намысты қамшылап, егес тартыста шыңдала отырып жетеді. Ақынның әрбір сөзі халық алдында бірден төгіле жырланып, әлеуметтік те, эстетикалық та міндетін орындап отырады.
Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабековтің айтысында бүгінгі күн талабы, уақыт тынысы қамтылып, шебер өрілген айбынды сөз көрініс тауып, нағыз айтыстың қиындығы мен қызықтығын таныта түседі. Мысалы,

Мұхамеджан:
Тарихта қай тұнбадан былғанбадық,
Мысалды отырғам жоқ тыңнан алып,
Орысша оқымаса өспейді деп,
Баланың тәрбиесін бұрмаладық, –

десе, енді бірде:

Уа, Мэлс, тектілікке сай болалық,
Бұл айтыс – шайқасатын майдан анық.
Арғы атаң найза ұстаған батыр еді,
Атқан оғы тиетін айға барып.
Іркес-тіркес іріден сөйлесеңші,
Әңгіме айтқан жан болмай шайға барып,
Қайран біздің қазақтың ұрпағы да,
Майшабақтай барады-ау майдаланып..., –

дейді.
Осы өлең жолдарының өзінде-ақ, Мұхамеджан егемендіктің құдіретін ту ғып желбірете отырып, қарсыласын ғана емес, бүкіл қазақ жастарын мәрттікке, ірілікке шақыратын ой тастайды...

Мэлс:
...Батыр елдің ұрпағы деп айтасың,
Байқасақ бұл қазақта кескін бөлек.
Қаншама сен қиялға берілгенмен,
Айды атып құлатқан ешкім де жоқ.
Алыс тау бұлдыраса – жақын емес,
Бұл айтыс болғанымен, ақыл емес.
Ай дегенің – белгісі табиғаттың,
Табиғаттың алдында, Мұхамеджан
Біле білсең – ешкім де батыр емес! –

деп жауап береді.
Бұл жерде Мұхамеджанның айға барып деген сөзді балама ретінде алып отырғанына қарамай Мэлс, табиғат белгісі деп, оған батырлық көрсету емес, аялау керек деген ұғымда жауап береді. Екі ақын сөзінде де өнегелі өзіндік жаңа, тың теңеу, ой толғамдары байқалады. Мысалы,

Мұхамеджан:
...Жалқаулық жаратқанға ұнамайды,
Қамсыз қазақ қартайтқан ұлы Абайды,
Балақ түріп, қарекет қылғандардың
Бақ келіп есігінен сығалайды... –

дейді.
Осы шумақта еңбекке шақыру өнегесін ұлы Абай мұңымен сабақтастыра орынды көрсете біледі, айтыстың тәрбиелік құны осындай ойлы өлең жолдарынан нәр алып, биіктей түсері сөзсіз.
Айтыс – халықтың көзі, айтыс – халықтың тілі екеніне күмән жоқ.
Мұхамеджан Тазабеков пен Балғынбек Имашевтің айтысына айтыскерлер аузынан поэзиямызға ерекше түр, өң беретін жанды сөз образдары, теңеу мен суреттеулер көптеп кездеседі.

Мұхамеджан:
...Ащы тер шыққан кезде жон арқадан,
Шабыттың тізгініне қол арта алам.
Ойлы халқым, орныңда отырмысың,
Нәр алып айтыс деген омартадан... –

деп бастап, табиғи төкпе өлең жырларын төгілдіре келе:

Бөрідей жігіт болсаң, бөгелмей айт,
Ел тыңдасын аузының суы құрып.
Азу басып көр енді арыстанға,
Тиген жерде тіс қалсын суырылып...—

деп, қарсыласын жігерлендіре, желпіндіре түседі. Жігіттік намысты қайрайтын, ерекше екпінмен айтылған жанды сөз образы бар.

Балғынбек:
...Ауыздықпен алысқан тұлпардаймын,
Көп шайқаймын басымды. Бұлтармаймын.
Басып жейтін қарақұс мен емеспін,
Шашып жейтін алғанын сұңқардаймын! –

десе, енді бірде Мұхамеджан

...Болғанда айтыс – кеме, өлең – теңіз,
Жаңа толқын болармыз өлеңге біз.
Айға қолын сермеген батырлармен
Тым биіктеп кеткендей кең өлкеміз...
Түгел сөздің түбірін қопарып айт,
Майқы биге мавзолей орнатқандай, – дейді.

Осы өлең жолдарының өзінен-ақ, қызу шабытпен айтылған шұрайлы сөздер тізбегі, үздік теңеу, метафора, эпитет анық көрінеді. Айтыстың ажары ақындар аузынан кесек-кесек, іркес-тіркес сөздер төгіле түссе ашыла берері, жарқырай түсері сөзсіз.
Көнеден қалған сөз өнеріміздің бірі – айтыс. Оны жоғалтпай жандандырып дамыту, ұлтымыздың мақтанышына айналдыру – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінде халықтың қалың ортасынан жарып шыққан, ел мен жердің тарихын, қадір-қасиетін терең ұғынып, жүрегіне тоқи білген талантты, дарынды жастарды танып, тауып тәрбиелеу ісі маңызды мәселелердің біріне айналуда.
Айтыс өнері – бүгінгі рухани мәдениетіміздің ажырамас бір бөлігі. Бұл өнер – ұрпақтан-ұрпаққа, буыннан-буынға ауысып өрісі ұлғайып ілгерлеп дами береді.
Нағыз айтыс ақынына тән қасиеттерді жинақтап төмендегідей үлгіде көрсетуге болады.

Парасат, білім
Сөзге тоқтау
Намыс, жігер, қызу шабыт
Талант, арқа
Тапқырлық, ұтымды ой,
қолма-қол суырыпсалушылық